در اصل به معنای ثبات و دوام یا رشد و فزونی (ابن منظور، ذیل «ب ر ک »؛ فخر رازی ، ج 8، ص 158) و در قرآن به معنای فراوانیِ همراه با میمنت و بالندگی و افزونی خیروخوبی (در برابر شؤم به معنای رشد و فزونی شّر رجوع کنید به طبرسی ، ج 5، جزء 25، ص 107). راغب اصفهانی (ذیل «برک »)، ابن فارسِ (ذیل «برک ») و طبرسی (ذیل آیاتی که مشتقات «ب ر ک » در آنها آمده است ) فقط ثبوت را معنای اصلی آن می دانند و کاربرد قرآنی یا عرفی آن را در معانی دیگر به همین معنی باز می گردانند. بدین ترتیب ، مناسبت معنایی آن با مفاد بَرَکَ الاءِبل (= شتر به زانو نشست و در جای خود ماند)، روشن می شود. در اصطلاح موحّدون ، «برکت » به معنای پاداشی به کار رفته است که به حقوق نظامیان افزوده می شود. در گویشهای مغربی ، از این واژه ، با مفهوم قیدی ، معنای «به قدر کفایت » اراده می شود.

واژه های همخانوادة برکت در قرآن به صورتهای تبارَکَ، بارَکَ، بارَکْنا، بُورِکَ، بَرَکات (جمع برکت )، مبارَک و مبارکة (جمعاً 32 مورد) آمده است که کلمه تَبارَک (تَبارک اللّه ، تَبارکَ اسمُ ربَّک ، تبارک الذّی ...) به طور اخص برای خدا به کار رفته است (دربارة معنای تبارک و وابستگی آن با معنای اصلی برکت رجوع کنید به طبرسی ، ذیل انعام : 92، 155؛ فرقان : 1؛ زخرف : 85؛ ابن منظور؛ راغب اصفهانی ؛ ابن فارس ، ذیل برک ). سایر مشتقات برکت در قرآن به اشخاص و امکنه ای نسبت داده شده است که از لحاظ مادی یا معنوی به این معنی ناظرند: زمین به لحاظ دربرداشتن نعمتهای گوناگون (اعراف :96، 137؛ فصّلت :10)؛ سرزمین شام به لحاظ مواهب مادی و موقعیت خاصّ معنوی (اسراء:1؛ انبیاء:71، 81؛ سباء:18)؛ حضرت ابراهیم و اسحاق به لحاظ دوام و فزایندگی بخششهای الهی به ایشان (صافات : 113)؛ حضرت موسی و فرشتگان وحی و وادی مقدس (نمل : 8؛ قصص : 30)؛ قرآن به لحاظ رستگار کردن انسانها (انعام : 92، 155؛ انبیاء: 50؛ ص :29)؛ سرزمین مکه یا مسجدالحرام به لحاظ خیرات فراوان یا دوام بندگی خدا در آن (آل عمران : 96)؛ حضرت عیسی به لحاظ وجود پُر فایده یا ارشاد به سوی خیرات و یا پایداری در ایمان (مریم : 31)؛ آب باران به لحاظ رویاندن گیاهان و روزی رساندن به بندگان (ق : 9؛ اعراف : 96)؛ درخت زیتون به لحاظ فواید بسیار (نور: 35) و شب قدر به لحاظ ویژگیهای آن ، از جمله نزول یکبارة قرآن در آن (دخان : 3؛ و نیز رجوع کنید به شب لیلة القدر * ).

برکت الهی همراه با رحمت و سلام شامل حال همراهان نوح در کشتی و اهل بیت ابراهیم نیز بوده است (هود:48، 73) که فراء (ج 2، ص 18، 23) و ابومنصور ازهری (ج 1، ص 231ـ232) آن را به سعادت دایمی تفسیر کرده اند (نیز رجوع کنید به ابن منظور، همانجا). در روایات ، دعا برای برکت یافتن پیامبر و آل او، مانند حضرت ابراهیم و دودمانش ، بویژه در طرز صلوات فرستادن بر رسول اکرم صلی اللّه وعلیه وآله وسلّم ، که از خود آن حضرت نقل شده ، فراوان به چشم می خورد (ونسینک ، ج 1، ص 173؛ سیوطی ، ج 5، ص 215ـ219؛ حرّ عاملی ، ج 4، ص 1214) که خواستار دوام مواهب معنوی و کرامتهای الهی به آل رسول است (ابن منظور، همانجا).

در احادیث ، گوسفند و بز شیرده (مجلسی ، ج 61، ص 116، 118، 127ـ 138)، اسب (ابن حنبل ، ج 3، ص 114، ج 4، ص 184)، آب (مجلسی ، ج 61، ص 134)، آتش (همانجا)، شیر، گوشت (مجلسی ، ج 63، ص 76)، نان (همان ، ج 63، ص 270ـ274؛ نان در میان مردم «برکت » نام گرفته و بدان سوگند نیز می خورند رجوع کنید به دهخدا، ذیل واژه )، عسل (مجلسی ، ج 63، ص 294)، سرکه (همان ، ج 63، ص 303)، خانه ای وسیع در مکانی مناسب و با همسایگانی خوب (ج 73، ص 154)، کارهایی چون اطاعت و ذکر خدا و خواندن قرآن (کلینی ، ج 3، ص 610؛ مجلسی ، ج 70، ص 341)، روزه گرفتن و خوردن سحری در ماه رمضان (ابن حنبل ، ج 3، ص 12)، داد و ستد سهل و صادقانه (همان ، ج 3، ص 402؛ حرّ عاملی ، ج 12، ص 3، 5) و مهلت دادن برای پرداخت بها (ابن ماجه ، ج 2، ص 768)، اطعام مساکین (مجلسی ، ج 71، ص 362، 368)، به کار بستن احکام دینی ، پیوند با خویشان (همان ، ج 71، ص 88ـ132 رجوع کنید به صلة رحم * )، رفتار نیکو با همسایگان (ج 71، ص 97، 153)، مواسات * با برادران ایمانی (ج 71، ص 395)، شستن دستها قبل و بعد از خوردن غذا (ج 63، ص 355)، صرف غذا با جمع (ج 63، ص 424؛ ابن ماجه ، ج 2، ص 1094)، نظافت بدن و خانه (مجلسی ، ج 73، ص 110، 113، 119، 314)، کم کردن هزینه های ازدواج (ابن حنبل ، ج 6، ص 82، 145) برکت آور هستند و در مقابل ، نپرداختن زکات (حرّعاملی ، ج 6، ص 14)، ارتکاب گناه (مجلسی ، ج 70، ص 358)، دزدی و خیانت و شرابخواری و فحشاء (همان ، ج 76، ص 19، 23)، سماع غنا به افراط ، ظلم قضات ، خواب بامدادی (ج 73، ص 184)، بی توجهی به نظافت خانه ، مال اندوزی از راه نامشروع (ابن حنبل ، ج 1، ص 190، ج 3، ص 434)، سوگند خوردن و دروغزنی در معاملات (همان ، ج 3، ص 403)، غافل ماندن از ذکر خدا و تلاوت قرآن برکت زدا شمرده می شوند (مجلسی ، ج 73، ص 314ـ316، ج 76، ص 243). همچنین اگر جامعه ای به تقوا روی آورد، از برکات آسمان و زمین بهره خواهد برد (همان ، ج 52، ص 280، 330؛ ابن حنبل ، ج 2، ص 482؛ ج 4، ص 182). بنابر روایات ، فقر، تنگی معیشت (مجلسی ، ج 70، ص 318، 324)، کاهش باران و فراورده های زمینی از گیاهان و معادن آثار و نشانه های زوال برکت است . بااینهمه برکت را نباید تنها فراوانیِ کمّی دانست ، بلکه کفایت کردن موجود، هر چند کم ، نشانة آشکار برکت است . در داستانهای مربوط به برکت یافتن غذا یا آب اندک برای گروه بسیار، بر اثر دعا یا اعجاز رسول اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلّم ، این معنی آشکار است .

محمّدبن عبدالرحمان وصّابی (متوفی 166) مجموعة اعمال و ادعیة مستخرج از آیات و احادیث را در کتاب البرکه گردآورده است . فعل برکت به خداوند نسبت داده می شود و در روایات بسیاری از پیامبر نقل شده است که ایشان همواره برای اشخاص ، خواه فرد و خواه جمع ، محصول کشاورزی ، تجارت ، مواد غذایی و بعضی مکانها از خدا طلب برکت می کرده اند (ابن حنبل ، ج 1، ص 251، 460، ج 3، ص 105، 416، 418، ج 4، ص 36، 171، 376، ج 6، ص 56، 212، 222، 347، 430؛ بخاری جعفی ، ج 1، ص 23؛ ج 3، ص 212؛ ج 5، ص 46، ج 6، ص 216؛ ترمذی ، ج 5، ص 506). شماری از روایات تاریخی نشان می دهند که شخص پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلّم و اشیای منسوب به ایشان برکت آور بوده و مسلمانان ، حتی پس از رحلت آن حضرت ، از مرقد ایشان برکت می یافته اند (مجلسی ، ج 16، ص 401، ج 18، ص 23ـ 45؛ عسکری ، ج 1، ص 43ـ 48؛ سمهودی در چند فصل از کتاب وفاء الوفاء ). در کتب سیره آمده است که رسول اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلّم ، در اثنای هجرت از مکه ، قصد دوشیدن گوسفندِ از شیر رفتة امّ مَعبَد کرد و از پستان گوسفند، به برکت تماس دست ایشان ، شیر فوران یافت . شیعه برای اهل بیت پیامبرصلی اللّه علیه وآله وسلّم نیز این فضیلت را قایل اند و نمونه هایی چند از برکت وجود ایشان ، درحیات و ممات ، گزارش شده است (از جمله رجوع کنید به مجلسی ، ج 42، ص 311ـ 337، ج 49، ص 326ـ337). برخی علما تبرک جستن به مرقد پیامبر را ناروا دانسته اند، لیکن دلیل

عمدة بیشتر ایشان ـ بر خلاف ابن تیمیه و پیروانش که اینگونه اعمال را شرک می دانند ـ حفظ ادب است . جواز تبرک جستن به منبر آن حضرت نیز مؤید همین معنی است . با اینهمه ، شواهد بیشماری از یاران رسول اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلّم یاد شده که تماس بدنی با مرقد ایشان را نیکو و سبب برکت دانسته اند (امین ، ص 429ـ 448(.

برکت یافتن از اولیا و عالمان دینی در متون ، بویژه تذکره های عرفا، فراوان نقل شده است (دهخدا، ذیل واژه ). محل اقامت و مسکن اولیا و اشیای متعلق به آنان نیز مبارک تلقّی گردیده است .

منابع :

(1) علاوه بر قرآن ؛

(2) ابن حنبل ، مسند احمدبن حنبل ، استانبول 1402/1982؛

(3) ابن فارس ، معجم مقاییس اللغة ، چاپ عبدالسلام محمد هارون ، قم 1404؛

(4) ابن ماجه ، سنن ابن ماجة ، استانبول 1401/1981؛

(5) ابن منظور، لسان العرب ، بیروت ( تاریخ مقدمه 1300 ) ؛

(6) محمدبن احمد ازهری ، تهذیب اللغة ، قاهره 1964ـ1967؛

(7) محسن امین ، کشف الارتیاب ، تهران 1347؛

(8) محمدبن اسماعیل بخاری جعفی ، صحیح البخاری ، استانبول 1401/1981؛

(9) محمدبن عیسی ترمذی ، سنن الترمذی ، استانبول 1401/1981؛

(10) محمدبن حسن حر عاملی ، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة ، چاپ عبدالرحیم ربانی شیرازی ، بیروت 1403/1983؛

(11) علی اکبر دهخدا، لغت نامه ، زیرنظر محمد معین ، تهران 1325ـ1359 ش ؛

(12) حسین بن محمد راغب اصفهانی ، المفردات فی غریب القرآن ، چاپ محمد سید کیلانی ، بیروت ( بی تا. ) ؛

(13) علی بن عبدالله سمهودی ، وفاء الوفا ، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت ( بی تا. ) ؛

(14) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور ، قم 1404؛

(15) فضل بن حسن طبرسی ، مجمع البیان فی تفسیر القرآن ، بیروت ( 1980 ) ؛

(16) مرتضی عسکری ، معالم المدرستین ، تهران 1413/1993؛

(17) محمدبن عمر فخررازی ، التفسیر الکبیر ، قاهره ( بی تا. ) ، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛

(18) یحیی بن زیاد فراء، معانی القرآن ، ج 2، چاپ محمدعلی نجار، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛

(19) محمدبن یعقوب کلینی ، الکافی ، چاپ علی اکبر غفاری ، بیروت 1401؛

(20) محمد باقربن محمدتقی مجلسی ، بحارالانوار ، بیروت 1403/1983؛

(21) محمدبن عبدالرحمان وصّابی حبشی ، البرکه ، مصر 1354؛

(22) آرنت یان ونسینک ، المعجم المفهرس لالفاظ الحدیث النبوی ، لیدن 1936ـ1969.

/ حسن طارمی /