واژه ای قرآنی به معنای خودنمایی زنان و اینکه زیبایی و زینتشان را آشکار کنند. ریشة این واژه ، برج ، در عربی در دو معنای اصلی به کار می رود: «بروز و ظهور»، و «ملجأ و مکان بلند»؛ تبرّج از معنای نخست گرفته شده است و بروج (برجهای فلکی و برج و باروهای شهر) به معنای دوم راجع است (ابن فارس ، ج 1، ص 238). راغب اصفهانی (ص 41) برج را به معنای قصر دانسته و بروج آسمانی را نیز برگرفته از همین معنا برمی شمارد؛ او معتقد است که تبرّج از تعبیر «الثوب المُبَرّج » (لباس زیبایی که صور بروج آسمانی بر آن نقش بسته ) گرفته شده ، بدینگونه که اظهار زیبایی بدان تشبیه شده است . لغویان متقدم باتوجه به معنای بروز و ظهور، تبرّج زن را به معنای اظهار زیبایی (دست و صورت ) وی دانسته اند (ابن درید، ج 1، ص 265؛ ازهری ، ج 11، ص 56، ذیل «برج »؛ فراهیدی ، ج 6، ص 115، ذیل «برج »).

معنای اصطلاحی تبرّج برگرفته از آیة 33 سورة احزاب است : «وَ قَرْنَ فی بُیُوتِکُنَّ وَ لاتَبرَّجْنَ تَبَرُّج الجاهلیّةِ الاُولی '...» (و در خانه های خود بمانید و به شیوة جاهلیت پیشین تبرّج نکنید؛ برای مورد دیگری از کاربرد این کلمه در قرآن رجوع کنید به نور: 60). این آیه خطاب به همسران پیامبر است ، اما در تفاسیر همة زنان را مشمول این حکم دانسته اند (ابن کثیر، ج 3، ص 796؛ قرطبی ، ج 7، جزء 14، ص 179؛ سابق ، ج 2، ص 190). گذشته از این ، بنا بر دیگر شواهد قرآنی ، بویژه آیة 35 سورة احزاب که هم مردان هم زنان مسلمان و مؤمن مورد خطاب اند و از آنجا که مردان مسلمان نیز ملزم به رعایت حدود شرعی اند، تبرّج منحصر به زنان نمی تواند باشد (رجوع کنید به طباطبائی ، ج 16، ص 313).

در قرآن کریم ، خودنمایی زنان نهی شده و به نمونه هایی از آن ــ که می توان آنها را از موارد تبرّج به شمار آورد ــ اشاره شده است ، از جمله : سخن گفتن تحریک آمیز (احزاب : 32)، نمایان ساختن زیورهایی که ظاهر نیستند، و کوبیدن پا بر زمین هنگام راه رفتن به قصد جلب توجه (نور: 31). در احادیث نیز به دیگر مصداقهای تبرّج اشاره شده و بر نهی از آنها تأکید شده است ، از جمله پوشیدن لباسهای بدن نما و تشبه به مردان ، استعمال بیش از اندازة بوی خوش و جز اینها که موجب جلب توجه مردان می شود. بیش از همه سه روایت معروف از قَتاده ، مجاهد و مقاتل نقل شده است که در هریک تبرّج در جاهلیت * به نوعی خودنمایی آشکار به قصد دلربایی از مردان تفسیر شده است (ابن کثیر، ج 3، ص 797؛ سیوطی ، ج 5، ص 197؛ سابق ، ج 2، ص 190ـ 192).

بنا بر آیات و احادیث ، فقها تبرّج را حرام شمرده اند، به این معنا که هرگونه عملی که زن به منظور خودنمایی ، جلوه گری ، جلب توجه مردان بیگانه و تأثیر در دل آنان انجام دهد مصداق تبرّجِ نهی شدة قرآنی است ؛ هرچند که نمونه ها و مصادیق آن غالباً به تناسب عادات و فرهنگ دستخوش تغییر است (مصطفوی ، ذیل «برج »؛ سابق ، ج 2، ص 190ـ192؛ زحیلی ، ج 9، ص 6852؛ سُلَمی ، ص 30ـ33).

با توجه به مصادیق قرآنی و حدیثی تبرّج می توان دریافت که این واژه تنها ناظر به پوشش ظاهری نیست بلکه بیش از آن رفتار و منش غیرمتین (در برابر عفاف ) مورد نظر است ؛ بدینسان تبرّج معنایی عامتر از حجاب * و ستر * دارد (برای آگاهی از نسبت میان این سه اصطلاح و تعریفها رجوع کنید به طوسی ، ج 7، ص 461؛ طبرسی ، ج 7، ص 242؛ شوکانی ، ج 4، ص 278؛ سلمی ، ص 28ـ29). همچنین باید متذکر شد که حدود حجاب نه از نفی تبرّج به دست می آید و نه احتراز از تبرّج به تنهایی ــ اگرچه از نظر اخلاقی قطعاً ممدوح و در مواردی ضروری است ــ موجب استغنای زنان مسلمان از حجاب است .

منابع :

(1) علاوه برقرآن ؛

(2) ابن درید، کتاب جمهرة اللغة ، چاپ رمزی منیر بعلبکی ، بیروت 1987ـ 1988؛

(3) ابن فارس ، معجم مقاییس اللغة ، چاپ عبدالسلام محمد هارون ، قم 1404؛

(4) ابن کثیر، تفسیرالقرآن العظیم ، چاپ علی شیری ، بیروت : داراحیاء التراث العربی ، ( بی تا. ) ؛

(5) محمدبن احمد ازهری ، تهذیب اللغة ، ج 11، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم ، قاهره ( بی تا. ) ؛

(6) حسین بن محمد راغب اصفهانی ، المفردات فی غریب القرآن ، چاپ محمد سیدکیلانی ، تهران ?( 1332 ش ) ؛

(7) وهبه مصطفی زحیلی ، الفقه الاسلامی وادلّته ، دمشق 1418/ 1997؛

(8) سید سابق ، فقه السنة ، بیروت 1407/1987؛

(9) عبیدبن عبدالعزیز سلمی ، التبرّج والاحتساب علیه ، ( بی جا ) 1407/1987؛

(10) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، الدرّ المنثور فی التفسیر بالمأثور ، بیروت : دارالمعرفه ، ( بی تا. ) ؛

(11) محمدبن علی شوکانی ، فتح القدیر ، بیروت ( بی تا. ) ؛

(12) طباطبائی ؛

(13) طبرسی ؛

(14) طوسی ؛

(15) خلیل بن احمد فراهیدی ، کتاب العین ، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی ، قم 1405؛

(16) محمدبن احمد قرطبی ، الجامع لاحکام القرآن ، ج 7، جزء 14، قاهره 1387/1967، چاپ افست تهران 1364 ش ؛

(17) حسن مصطفوی ، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم ، ج 1، تهران 1416.

/ گروه معارف و کلام /