■ بَوْل
واژه ای عربی به معنای پیشاب /گُمیز.
1) خواصّ درمانی . برخی از حکیمان دورة اسلامی برای بول آدمی و بعض جانوران خواصی ذکر کرده اند که عمدتاً مأخوذ از نوشته های دو حکیم یونانی ، جالینوس * (قرن دوم میلادی )، و دیوسکوریدس * (قرن اول میلادی ) است (مثلاً، رجوع کنید به هروی ، ذیل اَبْوال ] جمعِ بول [ ، ص 296ـ297؛ رازی ، ج 20، ص 157ـ160؛ انصاری شیرازی ، ص 76ـ77). جالینوس (ترجمة قدیم عربی ، به نقل ابن بیطار، ج 1، ص 127ـ 129)، از جمله ، می گوید: پیشاب ، حارّ و حادّ و بسیار جالی (=زداینده ، پاک کننده ) است . لذا گازُران جامه های بسیار چرکین را با آن می شویند. حرارت پیشاب آدمی از حرارت گمیز دیگر جانوران کمتر است . به سبب همین قوّة جَلاءِ (زدایندگی ) بول ، پزشکان زخمهای عمیق ، جَرَب ، زخمهای ریمِن ] و جز اینها [ را با آن درمان می کردند. خلاصه ای از گفته های دیوسکوریدس (ترجمة قدیم عربی ، به نقل ابن بیطار، همانجا؛ ترجمة قدیم انگلیسی ] 1655 میلادی [ ، ص 123ـ124) چنین است : خوردنِ پیشابِ خویش پادزهر افعی گزیدگی و سَمهای کُشنده است . ریختن آمیزة گمیز آدمی و نَطرون (بوره * ) بر جای گزشِ سگ هار و بر اندامِ مبتلا به جَرَب و خارش ، آنها را درمان می کند. جَلایِ (پاک کنندگیِ) گمیز کهن برای درمان زخمهای نمناکِ سَر، حَزاز (=«شورة سر»)، جربِ سر و آبله بیش از آنِ بولِ تازه است و از پراکنش زخمهایِ «خبیث » در بدن جلوگیری می کند. چکاندن پیشاب در گوش ، ریم گوش را می خشکاند. خوردن پیشاب پسرِ نابالغ نَفَس تنگی را درمان می کند. در مورد بیماریهای چشم ، گمیز و عسلِ جوشانده در آوندی مسین لکّة سفیدِ ] قرنیة [ چشم را می زداید و برای رفع رَمَد (=چشم درد) و تاری چشم سودمند است . با گمیز و مِسِ قُبرُسی چسبی می سازند که زرگران قطعات خود را با آن به هم می چسبانند. مالیدن دُرْدِ (رسوبِ) پیشاب نسبتاً کهن بر حُمره (=«بادِ سرخ »)، آن را آرام می کند. چکاندن گمیز گاو نر آمیخته به گَردِ مُرّ (=مورْد) در گوش ، گوشْ درد را تسکین می دهد. خوردن گمیز گاو نر یا گورخر با سُنبل الطّیب حَبَنِ (= استسقاء) لَحمی را رفع می کند. خوردن گمیز خر درمانگر درد گُرده است .
ابن بیطار از مؤلفی که نامش را نبرده است ، شیوة دقیق تهیة چسب مذکور، معروف به «لِزاق الذَّهَب » (=چَسبِ زر)، را نقل کرده است : پیشاب پسر نابالغ را چند روز در آفتاب در هاونی که خود و دسته اش مِسی باشد می کوبند تا مس بسیاری به آن پیشاب آمیخته شود. ضمناً این پیشاب مس آلود در علاج زخمهای «خبیث » دیر درمان اثر و «سود عجیبی دارد».
ابن بیطار از شریفِ اِدریسی * (متوفی 1166میلادی ) نیز نقل کرده که شُست و شوی چشمان با پیشاب ، هر بامداد و شام ، «عمو» (کذا؛ ظاهراً= عَمَش : ضعف بینایی همراه با اشکریزش ) را زایل می کند (همانجا). ابن سینا (ج 1، کتاب دوم ، ص 279) چند مطلب نسبتاً تازه دربارة بول دارد، مثلاً: بول گرم و خشک است . ضماد پیشاب آدمی آمیخته به خاکستر چوبِ رَز بر جای خونریزی ، خون را بند می آورد. ضماد پیشاب ، بویژه اگر به بورَق و شیرة ترش اُترج آمیخته شود، برای رفع تقشّر (= پوست پوست شدن )، خارش و بَرَص * سودمند است . به جای گمیزِ منعقد شده در آوند مسین (مذکور در بالا) می توان از پیشابِ پخته شده با کُرّاث (=تَره ) استفاده کرد. شستن موی سر با گمیز سگِ ماده ، موی را، همچون بهترین خضاب ، سیاه می کند.
مجوسی (ج 2، ص 135) فصل کوتاهی به خواص گمیزِ برخی از جانوران اختصاص داده است : نَطول (=کُمپرسِ گرم ، شست و شو) با گمیز دَواب یا نشستن در آن برای درد مفاصل سودمند است . گمیز شُتر گرم ، خشکاننده و قابض است ؛ درد سپرز و «الماء الاصفر» را درمان می کند؛ شستن سر با آن برای حَزاز و سَعْفَه (=گَری ؟)، چکاندن آن در گوش برای زخمهای گوش ، خوردن آن با یک نوشیدنی برای بادهای معده و روده ها و زهدان ، و استنشاق آن برای درمان نارسایی حس بویایی سودمند است . مالیدنِ گمیز سگ ، بر زگیل ، آن را از میان می برد. گمیز بُز برای استسقاء خوب است . گمیز گاو، اگر اشنان در آن خیسانده شود، برای دل درد ناشی از «سردی » و برای بواسیر سودمند است . گمیز گاومیش آمیخته به مُرّ، اگر در گوش چکانند، گوش درد ناشی از برودت را آرام می کند. گمیز شب پَره برای رفع سفیدی در ] قرنیة چشم [ سودمند است .
منابع : ابن بیطار، الجامعِ لمفردات الادویة و الاغذیة ، بولاق 1291؛ ابن سینا، کتاب القانون فی الطب ، بولاق 1294؛ علی بن حسین انصاری شیرازی ، اختیارات بدیعی (قسمت مفردات )، چاپ محمدتقی میر، تهران 1371 ش ؛ محمدبن زکریا رازی ، کتاب الحاوی فی الطب ، حیدرآباد دکن 1374ـ1390/1955ـ1971؛ علی بن عباس مجوسی ، کامل الصناعة الطبیة ، بولاق 1294؛ موفق بن علی هروی ، الابنیة عن حقایق الادویة ، بتصحیح احمد بهمنیار، چاپ حسین محبوبی اردکانی ، تهران 1346 ش ؛
Pedanius Dioscorides, The Greek herbal of Dioscorides , tr. John Goodyer, 1955, ed. R. T. Gunther, Oxford, 1934.
/ هوشنگ اعلم /
2) احکام فقهی . بول انسان و هر حیوان حرام گوشتی که دارای خون جهنده باشد نجس است (حکیم ، ج 1، ص 273؛ زحیلی ، ج 1، ص 151). این حکم تنها به استناد روایاتی است که به بحث حلال گوشتی و خون جهنده داشتن حیوانات پرداخته اند (حرّ عاملی ، ج 2، ص 1001ـ1002، 1007، 1013؛ کلینی ، ج 3، ص 57، 406؛ سابق ، ج 1، ص 27ـ 28؛ برای روایاتِ نجس نبودن بول حیوانات حلال گوشت رجوع کنید به کلینی ، ج 3، ص 57؛ ترمذی ، ج 1، ص 106ـ107). جدا از مسئلة نجاست ، پاره ای از فقهای امامیه ، بول را یکی از خبائث ، و آیة یُحلُ لَهُمُ الطَیِّباتِ وَ یُحَّرِمُ عَلیَهمُ الخبائِثِ (اعراف :157) را دلیل قرآنیِ حُرمت شرب و خرید و فروشِ همة انواع بول دانسته اند (نجفی ، ج 22، ص 20ـ21، ج 36، ص 391). با اینهمه ، خرید و فروش و نوشیدن بول برخی از چارپایان ، بویژه شتر، به دلیل مستندات روایی و خواص دارویی آن جایز بوده است ، تا آنجا که در برخی روایات بول شتر را از شیرش سودمندتر دانسته اند (کلینی ، ج 6، ص 338؛ بخاری جعفی ، ج 7، ص 13؛ ابن حنبل ، ج 1، ص 293). ازینرو برخی فقیهان نیز خرید و فروش بول شتر را بر این اساس ، و بول دیگر حیوانات حلال گوشت را به شرط وجود منفعت قابل اعتنا جایز دانسته اند (انصاری ، ج 1، ص 17ـ22).
خروج بول در هر شرایطی ناقض وضو و غسل است (نجفی ، ج 1، ص 393؛ ابن قدامه ، ج 1، ص 160). مکان یا شیئی که به بول متنجس شده می تواند با آب ، و در پاره ای موارد با زمینِ پاک یا تابش آفتاب تطهیر شود، اما به عکس سایر نجاسات ، نجاست بول با دو بار شستن از بین می رود (طباطبایی یزدی ، ج 1، ص 107، 109، 124، 129، برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به طهارت * ). در فقه اسلامی در شرایطی خاص بول کردن ـ به دلیل حرمت یا کراهت ـ نهی شده است ، از جمله : بول کردن رو به قبله ، در ملک غصبی ، در آب و بویژه در آب راکد، در حال ایستاده ، زیر درختان میوه دار، در معابر عمومی ، در لانة حیوانات یا حشرات ، یا در حال خوردن و آشامیدن یا سخن گفتن (جزیری ، ج 1، ص 93ـ97؛ نجفی ، ج 2، ص 59، 70، 73). نیز در روایات امامیه توصیه شده است که مکان دفع بول (مبال یا بالوعه ) حَدِّ معینی از چاه آب آشامیدنی فاصله داشته باشد. این فاصله به نسبت سختی یا نرمی زمین و هم سطحی چاه آب با بالوعه و عدم آن ، متفاوت است (نجفی ، ج 1، ص 280ـ289).
منابع : علاوه بر قرآن ؛ ابن حنبل ، مسندالامام احمدبن حنبل ، بیروت ] بی تا. [ ؛ ابن قدامه ، المغنی ، بیروت 1403/1983؛ مرتضی بن محمد امین انصاری ، کتاب المکاسب ، قم 1411؛ محمدبن اسماعیل بخاری جعفی ، صحیح البخاری ، استانبول 1401/1981؛ محمدبن عیسی ترمذی ، سنن الترمذی ، استانبول 1401/1981؛ عبدالرحمان جزیری ، کتاب الفقه علی المذاهب الاربعة ، استانبول 1404/1984؛ محمدبن حسن حر عاملی ، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة ، چاپ عبدالرحیم ربانی شیرازی ، بیروت 1403/1983؛ محسن حکیم ، مستمسک العروة الوثقی ، قم 1404؛ وهبه مصطفی زحیلی ، الفقه الاسلامی و ادلته ، دمشق 1404/1984؛ سید سابق ، فقه السنّة ، بیروت 1407/1987؛ محمد کاظم بن عبدالعظیم طباطبایی یزدی ، العروة الوثقی ، تهران ] بی تا. [ ؛ محمدبن یعقوب کلینی ، الکافی ، چاپ علی اکبر غفاری ، بیروت 1401؛ محمد حسن بن باقر نجفی ، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام ، بیروت 1981.
/ مرتضی کریمی نیا /
