غلام‌حيدر کوشا

سالم‌سازیِ محیط اداری از دو حیث اهمیت دارد؛ نخست این‌که انسان مدرن بعد از خانواده، بیشترین زمان زندگی خود را در محیط اداری صرف می‌کند؛ سلامت اداری، حکایت‌گر سلامت اخلاقی و روانیِ قشر عظیم جامعه به شمار می‌رود. دیگر این‌که قریب به اتفاقِ کارکنان، مدیران فرهنگی جامعه و سیاست‌گذاران سلامت جامعه هستند؛ سالم‌سازیِ محیط اداری، گامی مثبت در راستای سلامت جامعه و بهبودی فرهنگ جامعه است.

ضرورتِ اصلاح اجتماعی و بهبود تعالی‌بخشیِ فرهنگی جامعه می‌طلبد که راه‌کارها و سازوکارهایی که به سلامت اداری مدد ‌می‌رساند، بحث و بررسی شود. یکی از راه‌کارهای سالم‌سازی محیط اداری، تقویت ارزش‌های معنوی و مذهبی و اهتمام هرچه بیشتر به مناسک و آیین‌های عبادی است. «نماز» که ستون دین و معیار قبولیِ سایر اعمال و افعال است، جایگاه رفیع‌تری در میان آیین‌های مذهبی دارد. نماز، آثار فراوانی برای تمام ساحات زندگی دارد. یکی از آن ساحت‌ها، ساحت سازمانی و فضای اداری است. نماز، آثاری را در محیط اداری به دنبال دارد که هرکدام به سالم‌سازیِ محیط اداری کمک می‌کند.

1. نماز و بهبود اخلاق اداری

 نماز در جایگاه آیین عبادی و معنوی، تأثیر مثبت بر اخلاق اداری کارمندان بر جای می‌گذارد. از نظر اسلام، رعایت اصول اخلاقی باید در اولویت برنامه‌های سازمانی باشد. این مطلب در منشور اداریِ امام علی7 که در نامه‌ای به مالک اشتر نوشته‌اند، به خوبی روشن است. آن حضرت بر تقوا، نرم‌خویی، مهربانی، آسان‌گیری و دقت در انتخاب زیردست تأکید می‌ورزند.^[i] نماز، کبر و غرور را از بین می‌برد و نرم‌خویی و تواضع را موجب می‌شود. فاطمه زهرا3 يکي از علل تشريع نماز را «کبرزدايي» بیان می­کنند[ii] و اميرالمؤمنين7 نیز ميان ايمان و نماز مقايسه کرده، نقش ايمان را تطهير باطني و نقش نماز را پاک‌سازي از رذایل اخلاقی دانسته‌اند.^[iii]  

یکی دیگر از اصول اخلاقیِ مربوط به سازمان‌ها و ادارات، رعایت حقوق مردم است. نماز از آن لحاظ که رعایت حقوق دیگران را شرط صحتش معرفی کرده است، به درونی‌سازیِ این اصل اخلاقی کمک می‌کند. مطابق شرع اسلام، در پوشش، آب وضو، مکان نماز و حتی صف نماز باید حقوق دیگران رعایت شود و تضییع حقوق دیگران، سبب باطل شدن نماز می‌گردد.^[iv] تمرین مکرر و روزانۀ حقوقِ دیگران، این عادت را در افراد درونی می‌کند که به حقوق دیگران حساس باشند.

2. نماز و مسئوليت‌پذيري

«مسئولیت‌پذیری» از جمله اصول خدشه‌ناپذیر فعالیت‌های سازمانی است. نماز به طرز شگفت‌انگیزی،  مسئولیت‌پذیری می‌آورد. بر اساس تحقیق «بشليده» و همکارانش، نماز باعث تمرکز و در نهايت، باعث ايجاد مسئوليت و افزايش سعي و کوشش در جهت حل مشکلات زندگي مي‌شود.^[v] کارشناسان امور مذهبي و مجريان برنامه‌هاي مذهبي و آييني بر اين عقيده­اند که برگزاري نماز جماعت در محيط اداري و سازماني، روحيۀ مسئوليت­پذيري و مردم‌داري را در ميان کارمندان افزايش مي‌دهد.^[vi]

شاید توجیه مسئولیت‌پذیری بیشتر نمازگزاران این باشد که خود نماز از مصادیق کامل احساس مسئولیت است؛ احساس مسئولیت مستمر در قبال خداوند. احساس مسئولیت در قبال خداوند سبب می‌شود که در طی زمان، این روحیه در انسان تقویت گردد و افراد در قبال خود، دیگران و محیط طبیعی احساس مسئولیت کند. بر اساس تحلیل مزبور، اگر نماز در ادارات برپا شود، حس مسئولیت‌پذیری کارمندان نیز تحریک و تقویت خواهد شد.

3. نماز و سلامت جنسي کارمندان

یکی از چالش‌های کار در ادارات، «امنیت جنسی» است. امنیت جنسی، هم سبب آرامش کارمندان می‌شود و هم سطح بازدهیِ فعالیت‌های سازمانی را ارتقا می‌بخشد. نماز و دیگر اعمال مذهبی، سلامت جنسی را موجب می‌شود. حضرت علی7 نماز و ساير عبادات را در رفع آسيب‌ها مؤثر مي‌داند و تأکيد مي‌کند که: نماز و امثال آن، آرامش درون، کنترل چشم و ذلت و خواريِ هواهاي نفساني را به دنبال مي‌آورد.^[vii] بر اساس آیات 29 تا 31 سورۀ «معارج»، از جمله خصوصیات نمازگزاران، عفت و پاک‌دامنی است: نمازگزاران، پاکدامنند و فقط از راه مشروع نیازهای جنسی خود را برطرف می‌کنند و آن‌ها نوعاً از حدود الهی در باب ارضای غریزۀ جنسی، تعدی نمی‌کنند.

مطالعات تجربی نیز تأثیر مناسک دینی بر سلامت جنسی را تأیید می‌کند. بنا بر تحقیق روان‌شناسان، مردم هرچه مذهبي‌تر باشند، کمتر احتمال دارد بيرون از چارچوب خانواده به سراغ رابطۀ جنسي بروند و يا دست‌کم آن را بپذيرند.^[viii]

4. نماز و وجدان کاري

وجدان کاري، وضعيتي است که در آن افراد جامعه سعي مي‌کنند کارهايي را بر عهده بگیرند که به بهترين وجه و با رعايت اصول و بهينه­سازي به انجام رسانند.^[ix] در روايات اسلامي، وجدان و انصاف افراد در محيط اجتماعي، شرط و جلوۀ پذیرش نماز معرفی شده است. امام صادق7 فرموده‌اند: «به طولاني ­بودنِ سجده‌ها و رکوع‌هاي افراد نگاه نکنید! شايد از سر عادت چنين مي‌کنند و اگر چنين نکنند، دچار ناراحتي شوند؛ به راست‌گويي و ادای امانت آنان بنگريد.»^[x] راست‌گويي و امانت‌داري، بازتاب وجدان سالم و انصافِ بيدار افراد و مستقيماً متأثر از نماز است. در قرآن از اوصاف نمازگزاران، اداي امانت، وفاي به عهد و اقامۀ شهادت ذکر شده است.^[xi]

مشاهدات میدانی نیز گویای این امر است که افراد مهتمم به اعمال دینی، بیشتر بر صداقت و وجدان کاری تکیه دارند. پژوهش‌گران در تحقيقات خود دريافته­اند کساني که به ديدگاه خداپرستانه و اخلاق مطلق‌گرا معقتدند، بيشتر به قواعد و مقررات اخلاقي در محل کار پاي‌بندند.^[xii] اين امر نشان از اين است که وجدان کاري در میان متدينان، مؤمنان و کساني که به امور معنوي و مذهبي اهتمام دارند، بيشتر از سایرین است.

5. نماز و نظم کاری

منظم بودن، شروع و پایان برنامه‌ریزی‌شدۀ کار و انجام هر کار در زمان خود، تضمین‌کنندۀ موفقیت در کار اداری است. نظم و برنامه‌ریزی با اعمال مذهبی، از جمله نماز ارتباط وثیق دارد. زمان‌بندي و نظم در عبادات افراد را به رعايت نظم و كسب مهارت وقت‌شناسي و برنامه‌ريزي در دیگر کارها تشويق مي‌کند. طبق تعبير قرآن: «نماز وظيفه‌اي برنامه‌ريزي‌شده و زمان‌مند است.»^[xiii]

نماز به دلیل اين‌که در زمان‌هاي خاصي انجام مي‌شود و شرايط و ملاحظات خاصي را مي‌طلبد، روحيۀ نظم را در انسان به وجود مي­آورد و هم‌چنين اين امکان را تقويت مي‌کند که انسان در تمام شئونات زندگي، نظم و انضباط را رعايت کند. دین اسلام بر این است که نظم را از طریق عبادات نهادینه کند. تأکید بر رعایت نظم در صف نماز^[xiv]، اصرار بر رعایت توالی و ترتب در انجام مقدمات، شرایط و اجزای نماز، اختصاص زمان‌های خاص به نماز، لزوم نماز در ایام و ساعات خاص همه و همه مقدمۀ خوكردن به نظم است؛ نظمی كه نمازگزاران در زندگي خانوادگی و حرفه‌ای بدان نياز دارند و لازم است در طي زندگي با آن انس بگيرند^[xv]؛ به تعبير ديگر، نماز فرايند درونی‌سازیِ نظم و انضباط در زندگی است.